Kako je ova zima zaređala sa zanimljivim izložbama u prestonici tako smo i mi ponovo kršili samonametnute pandemijske protokole i uputili se prošlog vikenda, dok još nije bilo snega, već samo dosadne kiše, do Doma vojske Srbije gde je u galeriji ovog zdanja u centru upravo otvorena izložba Petar Lubarda – Jedna priča.
Sad, Lubarda je svakako čovek sa pričom, jedan od najpoznatijih, najcenjenijih slikara posleratne Jugoslavije kome se uprkos sasvim bliskim vezama sa režimom nikada nije moglo spočitati da nije bio umetnički upečatljiv niti da je plutao u vakuumu socijalističkog simulakruma. Lubarda nije, poput nekih naših drugih posleratnih slikara, svoju karijeru nastavio na zapadu, on je svakako bio vezan i za establišment u Jugoslaviji, ali je sa druge strane i bio zaslužan za to što su ovadašnji slikari imali slobodu da stvaraju u skladu sa modernim kretanjima u svetu umetnosti izvan komunističkog kišobrana, ali i ne manje važnoi, i prostor da to svoje stvaralaštvo prikazuju.
Lubardine slike je danas relativno lako videti ako ste u Beogradu – njegov legat, bivša vila na Dedinju u kojoj je živeo sa suprugom Verom, takođe slikarkom, i gde su imali ateljee, nalazi se na svega desetak minuta hoda od onog gde ja živim, pa smo pre neke dve godine i obišli izložnu „Moderna“ u okviru koje su pored drugih savremenika i naslednika bile izložene i mnoge Lubardine slike a sve u organizaciji beogradske Kuće legata, organizacije koja vodi računa o zaostavštinama nekoliko značajnih likovnih figura naše bliže prošlosti.
Kuću legata sam pominjao nedavno, govoreći o izložbi Slika slici kojoj je ova organizacija suorganizator (i koja se za koji dan završava, pa ako niste, hajdete), a Dina Pavić iz Kuće legata je kao i u slučaju te izložbe, presudna ličnost za to što se ovakve stvari uopšte događaju. Za ovaj prikaz u Domu vojske, Kuća legata je sarađivala sa Ministarstvom odbrane ali i Muzejem Jugoslavije kako bi se na jednom mestu okupili Lubardini radovi iz više perioda a koje, tipično, ne možete videti u istoj galeriji. Tako, iako Petar Lubarda – Jedna priča ima svega 29 radova velikog slikara, ovo je relativno jedinstvena prilika da se u okviru jednog obilaska galerije vide njegovi radovi iz predratne faze i posle prvog odlaska u Pariz, njegovi radovi rađeni odmah po završetku rata, i njegovi pozni radovi i da se isprati evolucija njegove misli, odnosa prema slici, pogotovo prema figuraciji i teksturi, da se pronikne u njegova eksperimentisanja sa materijalima i uživa u nekoliko zaista velikih (fizički i duhovno) slika iz najkasnije faze a koja se ne mogu adekvatno prikazati malim reprodukcijama u monografijama ili na internetu.
Organizatori su se potrudili i da nam prikažu nešto dokumentarnog materijala vezanog za Lubardin život i rad (već sam pominjao da Legat na Dedinju ima priličnu količinu zanimljive efemere uključujući pisma, pasoš itd.) pa ovde imamo priliku i da vidimo nekoliko fotografija koje do sada nisu bile dostupne javnosti a koje su rađene u velikim formatima i plene kako lepom crno-belom tehnikom tako i harizmom koju su i Petar i Vera Lubarda bez sumnje imali. Njihove slike iz Venecije iz 1948. a potom iz 1960. godine su, recimo, odlično svedočanstvo o tome koliko je ondašnja Jugoslavija imala i smisla za i naklonosti ka glamuru, što je, pogotovo nakon krize Informbiroa i raskida sa Staljinom bila jedna od sržnih dimenzija onog što je bila jugoslovenska diferencija specifika u odnosu na istočni komunistički blok. Tamo gde se više nije pojavljivala figura velikog Josifa iz SSSR mesto je zauzeo „mali“ Josip iz Jugoslavije a koji je izgradio kult svoje ličnosti ne na pukom strahu i mitovima o žrtvovanju već na imidžu namazanog igrača koji ume da priča i sa jednom i sa drugom stranom, koji voli i lepe stvari i socijalističko društvo ne shvata kao mesto na kome svi podjednako dele siromaštvo već na kome će se zbilja osetiti zašto je bolje kada država direktno vodi računa o dobrobiti građana.
Ne treba ovde da ulazimo preduboko u analize posleratne jugoslovenske privrede ali vredi podsetiti da je Jugoslavija nakon prvih godina u kojima je praktično imitiran pristup reformama i investicijama Sovjetskog saveza, prve radikalno nove odmake uradila već pedesetih kad je uvedeno radničko samoupravljanje kojim su zamenjeni petogodišnji centralizovani planovi i mada ovo nije nužno dovelo do brzog uvećanja produktivnosti rada, ovaj je proces praćen velikim ulaganjem u obrazovanje pa se može argumentovati da je Jugoslavija do šezdesetih, kroz procese urbanizacije i obrazovanja, te otvaranje prema svetu izgradila srednju, građansku klasu onako kako to druge, manje devastirane i bogatije socijalističke zemlje nisu.
U ovome je Lubarda de fakto imao ulogu kao „državni slikar“ ali mislim da je bitno podvući da on nije imao samo zadatak da povremeno prelakira komunistički, jelte, teror i prikaže društvo slobodnijim nego što jeste slikajući se za zapadne novine i učestvujući na umetničkim bijenalima (kasnije praveći i samostalne izložbe) u zapadnoj Evropi – njegovo učestvovanje u umetničkim savetima, komisijama, konkursima itd. je značilo i da su drugi i mlađi slikari imali saveznika koji nije bio puki partijski poslušnik (mada Lubarda jeste ušao u Partiju) već pedigrirani umetnik što je prve svoje međunarodne uspehe omirisao već u doba kraljevine i kome se nikako nije moglo zameriti da se pretvorio u pukoj izvođača propagandnih radova za novi režim.
Sama izložba prikazuje nekoliko veoma lepih radova iz predratnog perioda, od pejzaža Selo Ljubotinj iz 1933. godine koji svedoči o njegovoj tadašnjoj opsesiji pejzažima a koju je delio sa nekim slikarima svoje generacije, preko porterta Kikirigdžija iz naredne godine koji je urađen realistički i ima u sebi komponentu socijalnog komentara pa do već monumentalne slike iz 1936. godine, Zbeg iz Španije sa svojim debelim, razmazanim uljima, širokim formatom i figuracijom koja je još uvek prisutna ali je distorzirana jakim emotivnim nabojem.
Naravno, Španski građanski rat je bio jak simbol za borbu koja se u tom trenutku kuvala u čitavoj Evropi i mnogo Jugoslovena je ratovalo u ovom sukobu na strani Republike, da bi se kasnije uključili i u narodnooslobodilačku borbu i revoluciju u Jugoslaviji. Ova izložba prikazuje nekoliko slika rađenih neposredno pred i po završetku rata i kratak period u kome je Lubarda radio u ključu bliskom socijalističkom realizmu, ali čak i tada pričamo o slikaru koji se načelno nije vraćao u „običnu“ figuraciju. Tako je, recimo, Maslinik iz 1939. godine, sa svojim debelim, jakim uljanim bojama i drvećem koje maltene gubi svoju „prirodnu“ formu i pretvara se u „čiste“ mada neeuklidovske geometrije, vrlo očigledna preteča (u smislu interesovanja za boju, teksturu i oblik) slike Patnje naroda iz 1944. ili 1945. godine koja samo sličan rad sa bojom i materijalom uokviruje na tematski „aktuelniji“ način, ali i slike Glava rudara iz 1946. godine gde je Lubarda kombinovao temperu i ugljen na papiru za „prikriveni“ autoportret koji nema praktično ničeg od očekivane socrealističke simbolike nepobedivosti i udarništva i prikazuje jednu kontemplativniju, nijansiraniju figuru.
Ono za šta ova izložba može da posluži je i podsećanje da lupetanja savremenih srpskih patriota o tome kako su slavna srpska istorija i srpska stradanja brisani u mraku komunizma naprosto zaista jesu samo to – lupetanja. Ondašnji režim je, a ovo je bilo nešto što smo osećali i mi, rođeni četvrt veka posle završetka Drugog svetskog rata, naprotiv, slavnu srpsku istoriju i stradanja gledao da inkorporira u jedan kontinuirani diskurs o ratničkom herojstvu, stradanju običnog naroda i požrtvovanosti svih, od najmlađih do najstarijih, kako bi i borba protiv Osmanlija, sa hajdučkim legendama, Balkanski ratovi, Prvi svetski rat i NOB i revolucija u Drugom svetskom, ratu bili emanacija istog duha. Lubardine slike Kosovski boj iz 1953. (koje nema na ovoj izložbi jer visi u zgradu bivšeg SIV-a) i Karađorđe iz 1969. (koja jeste na izložbi), pa i Njegoš iz 1959. godine su kvalitetno podsećanje na ovu činjenicu i, za razliku od Glave borca iz 1945. godine koja je nacrtana ugljem na papiru kao poklon Titu za rođendan, one su očigledno došle duboko iz umetnikovog bića i nisu puke „narudžbine“.
Iako su bili dedinjske komšije dobar broj godina, Lubarda i Tito se, kažu, nikada nisu sreli a slikar je, bez obzira na položaj koji je uživao u društvu i narudžbine koje je dobijao od raziličitih društvenopolitičkih subjekata od šezdesetih pa sve do kraja života 1974. godine radio sve razmahanije i sve posvećenije istraživanju boje, oblika i teksture, sa figuracijom koja je tu mogla da, jelte, figuriše, ali nije morala. Čuveni Crnogorski motiv sa početka šezdesetih je, recimo, slika u kojoj se kamen i sunce koje se od njega reflektuje samo naziru u jednoj hipnagogičnoj kompoziciji koju posmatrač više oseća nego što vidi. Narovi iz 1957. godine su slika drveta koje je, praktično, pretvoreno u „sliku“, spušteno u dve dimenzije, izlomljene geometrije, jakih, debelih nanosa boje koja ovom radu daje njegovu dubinu tamo gde je nema u okviru same likovne kompozicije. Katunska nahija iz 1959. godine i Prometej iz 1967. su već slike na kojima figuracije gotovo da uopšte nema, kao što je i sa Predelom koji je naslikan kao poklon Titu, takođe 1959. godine. U gotovo potpuno apstraktne radove spadaju napušteni brod iz 1971. godine i drugi Savski motivi, slike rađene nitro lakovima na lesonitu i monumentalne u svojoj slobodi od figuracije i snazi oblika i boja. Lubarda nije spadao u slikare koji su figuraciju sasvim prezreli i američki action painting i apstraktni ekspresionizam su mnogi naši slikari onog vremena pomalo i prezirali, pa su praktično sve njegove slike, čak i one na kojima je očigledno dominirala dripping tehnika, rađene nakon serija studija i skica kojima su kompozicije isprobavane i testirane – a neke od tih skica se vide na ovoj izložbi.
Spoj minimalne figuracije i snažne kolorne i teksturalne eksploracije je ono gde je Lubarda možda najbolje prepoznat po svim svojim interesovanjima, sa slikama kao što je Buđenje Afrike iz 1959, a koja mu je kasnije utrla put za značajan doprinos osnivačkoj skupštini Pokreta nesvrstanih – Titove velike diplomatske i strateške inicijative – pa kasnije i izuzetno srećnu saradnju sa indijskom vladom čime mu je obezbeđena i turneja sa izložbom u nekoliko indijskih gradova i studijsko putovanje u ovu državu – ali i Rađanje jezera, iz 1970. godine sa svojim uzvitlanim zmajevima, Putovanje kroz noć iz 1971. kao i Aquarius inspirisan gledanjem predstave Kosa u kultnom izvođenju Ateljea 212, a onda i Car Trajan iz 1972. i Prometej iz 1967. koji su bili primeri Lubardinog čitanja i ponovnog ispisivanja mitova i poezije.
Lubarda je, da zaključimo, svakako bio slikar „režima“, ali u nekom najpozitivnijem smislu, kroz svoju umetnost se trudeći da afirmiše pozitivno u ljudima, zajednici i društvu ne samo u dnevnopolitičkom smislu već u istorijskom, pa onda i duhovnom, sa jakom sponom sa zemljom koju nikada neće izgubiti i čuvanjem te fasciniranosti predelima i njihovim slikama u našem pamćenju, a onda i sa interesovanjem za mitološko i poetičko koje će u njegovim slikama ostati misteriozno i živo za, jelte, uvek.
Izložba je, dakle, u galeriji Doma vojske Srbije, sa slobodnim ulazom i lepim katalogom od 660 dinara (samo 900 kopija je naštampano), kao i sa simpatičnim merčandajsom gde se Lubardine ekspresivne boje i potezi venčavaju sa magnetima, šoljama i maskama. Izložba traje do petog Februara a oni sa više novca mogu priuštiti i izdanja Kuće legata koja se tamo prodaju, uključujući Zbornik radova naučnog skupa posvećenog Petru Lubardi koji je izdat 2017. godine. Pa izvolite.
